Gwary kieleckie są znane w opisach dialektologicznych jako gwary województwa kieleckiego, gwary kielecko-sandomierskie, gwary środkowej części północnej Małopolski, gwary świętokrzyskie, dialekt kielecki, dialekt świętokrzyski, poddialekt Małopolski (Kieleckie). Schematyczny podział dialektów polskich ilustrują poniższe mapy (M290-293), zawierające podział ogólny i bardziej szczegółowy – dialektalnego obszaru Małopolski środkowej (środkowopółnocnej), do którego należy gwara regionu kieleckiego. Jest ona częścią zespołu gwar małopolskich (środkowomałopolskich). Ilustracje niektórych zjawisk regionalnych na tle zjawisk ogólnogwarowych przedstawiają mapy (M294-296), natomiast niektórych zjawisk regionu – mapy punktowe (M297-299) z Atasu gwar polskich. Sektor VII (kielecki) K. Dejny. (F2979)

Pod względem dialektalnym Bieliny i Radkowice należą do dialektu środkowomałopolskiego, do gwary grupy kielecko-miechowskiej. Trzeba wiedzieć, że wiele cech gwarowych nie tworzy już systemu; charakteryzują się one wariantywnością, tzn. obok form gwarowych występują formy języka literackiego, co jest świadectwem rozwoju (ewolucji) gwary w kontekście przemian społeczno-kulturowych na wsi polskiej. Wariantywność jest zauważalna także w mowie informatorów z Bielin i Radkowic.

Do najważniejszych zjawisk fonetycznych gwary kieleckiej należą:

- mazurzenie: przezegnało , puscoł , drozdzówke , zajezdzajo , uzniscone , urznęły , cekać , przysed , uciescie się , łokienecka , sanować .

- fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca i nieudźwięczniająca: jak uprzedzieta , juz ni mos roboty , jak mozno , juz u niego , łuwioz jedne , juz ile , jez róża , juz nie pamiętam , bierz mietłe , zjeź jagody , dziź na jutro , tyz na taki

- rozszerzenie artykulacyjne samogłosek i, y przed spółgłoskami półotwartymi do e, np.:

pokropieło sie , oplewieło sie , połozeło sie , sie młócieło , poleło sie , nie beło , nosieły , useła , zrobiełam , lubieli , nie postawieli , zaziebieł , w babieńcu ,

- reliktowe zachowanie zwężonego tylnego a przed j w formami imperatywu od dać: dej, dejcie(obok: grojta, słuchojcie)- brak przykładów,

- Samogłoski pochylone zazwyczaj ulegają jeszcze zwężeniu artykulacji samogłoski: a do o:

zasioło się , nojprzód , bioły ,się łomie , zdrowio ni mo , niezdrowo , pijowka , zaporzcie , rumionku , wtenczos , się trzymoł , mom , gorzołki ,

- zwężenie artykulacyjne o do ó przed spółgłoską nosową, np.:

zapóminom , cerwóniały , w kómorze , tytóń , ło pómoc , cerwóne , pómogło , óna , łogóna ,

także zwężona wymowa e do i lub y, np.:

^łogiń , płominia ,dali , co dziń , downi , podpłominie , na jaki , nie daliście ji , kisony , późni , nojwyży ,wierzchni , ni mos ,

- labializacja:

a) nagłos: ^łobtarło sie , sie ^łoparła , ^łumełabyś , ^łogniska , ^łutar , ^łowcorz , ^łoj ^łoj ^łoj , ^łochrzcił , ^łobtegowało , ^łomywało się , na ^łorzechy , ^łociec , ^łobśpiewane ,

śródgłos: na^łokoło ,

- prejotacja: ^jich , ^ji ,

-całkowity zanik nosowości ę→e, ą → o we wszystkich pozycjach:

samogłoska ę: prose , zmiekło , wegle , wiecy , zwiniete , pijowke , kłebki , łokrećcie , mame , zieć , zakrecieli ,

samogłoska ą: wiozało sie , do miodlenia , drugo , porzodek , wzioć , w gorocke , stamtod .

Czasem wygłosowe ą realizowane jako –om: wodom świeconom , kijonkom , tom krwiom , somsiadka , naftom .

- zjawisko wtórnej nosowości: mięsiło się , się zamięsiło , domięszało się .

- przed spółgłoską półotwartą ł samogłoski ą, ę są realizowane jako o, e w czasownikach 3 os. l. poj. czasu przeszłego (grupy oŁ, eŁ). W niektórych czasownikach grupa oŁ, eŁ przybiera oboczną postać: oN, eN: nie zajon , nie zajeno , zajon , zdjeni , się zdjeno , nie zdjeny ,no wzieni ,

- sporadyczne występowanie form nieprzegłoszonych: przywiezło się , koziełki , przyniesły , mietłe , piełonku ,

- podwojenie spółgłoski s →ss w śródgłosie: bosso ,

- uproszczenia grup spółgłoskowych, np. wyrós , kwos , na jarmak , cierpliwoś , tero , złoś stozecke , wszyskie , pomólcie się , jeś , jes .

- zachowanie form z końcówką – ta zamiast – cie: weźta , idźta , dodrzeta , uprzedzieta , cekojta , kupta , zyjdźta , wieta , sie postarojta , pogodojta , przydźta , bedzieta ,

- formy grzecznościowe pluralis maiestaticus: Źmiocek powiedzieli , beło im Adom , to cekojcie Źmiocku , powiedzieli moi łociec , pojechali tata , no wzieni tata , włozeli w ten worecek , zwineli , zakrecieli , dobrze zawiozali , pośli , włozeli , A mama jak usneli , to przez dwa dni to my się ni mogli dobudzić pokormić jich , Jantek by mnie zbieli

- formy zaimków nieokreślonych: cosi ,

- zastąpienie w bezokoliczniku przyrostka –eć przez –ić //–yć : wiedzić , bedzies widzić , wytrzyć , zetrzyć ,

- mieszanie form męsko- i niemęskoosobowych: chłopy były , przysły chłopoki , chłopoki się postarały .

 

 

Gwary kieleckie, podobnie jak inne gwary polskie, różnią się od języka ogólnego i innych gwar słownictwem. Pozostaje to w związku z odmiennymi realiami życia wiejskiego, pracą na roli, odrębnościami kultury materialnej, duchowej i społecznej mieszkańców wsi. Charakterystyczną cechą leksyki gwarowej w porównaniu z polszczyzną ogólną są synonimiczne ciągi wyrazowe lub odmienne znaczenia wyrazów, np. nazwy człowieka eleganckiego: alegant, elegant, panek, paradka; nazwy brzozowej gałązki służącej do poganiania gęsi: chabina, łyć, łytka, pręt, pręć, wić, witka; nazwy otworu wyrąbanego w lodzie na rzece lub w stawie: ducka, przerębla, skarobla, nazwy wysokiej temperatury powietrza: gorąc, sparek, spierka, upał, war; nazwy kapusty, która nie zawiązała się w główkę: chwaściór, chochołek kwaściór, pachróst, nazwy ciasta z tartych ziemniaków z dodatkiem mięsa, przypraw, które się piecze w formach blaszanych: kugiel, placek źmiocany, placek tarty, kućmok, golorz, nazwy zakrzywionego pręta żelaznego, służącego do przegarniania popiołu, węgli pod kuchnią i zdejmowania fajerek: pogrzebacz, haczyk, kulosek, kociuba, nazwy dużych klusek ziemniaczanych (nadziewanych lub pustych): goły, byki, bumbuny, pardygoły, bomby, męcybuły i inne.

Inne jeszcze regionalne słowa to:

afrykanka ‘perliczka’, brzdeń ‘wielki, gruby brzuch’, cyganek ‘nożyk składany z drewnianym trzonkiem’; in. kozik, chwosty ’warzywa’, chlać 1. ‘o zwierzętach jeść’ 2. wulg. pić (o człowieku), chójka ‘gruba sosna’, robić coś na despekt ‘robić coś komuś na złość’, dworować 1.‘wychodzić za potrzebą na dwór’, 2. ‘żartować’, fafuła, in. bzówka ‘polewka z owoców czarnego bzu’, gajno ‘wąwóz’, graduśnik ‘termometr’, guguły, gołegi ‘niedojrzałe owoce’, nocnik ‘nocleg’, ogozdwiały ‘o ziemniakach niedogotowanych, in. zdębiałe’, okół ‘podwórze otoczone dookoła budynkami i parkanami’, piekiełek ‘miejsce na piecu, gdzie można coś postawić, położyć’, po(ć)dźbiega ‘włóczęga, obieżyświat’, przykwasek ‘szczaw’, szczepanek, gw. sceponek ‘mały snopeczek żytniej słomy przewiązany powrósłem stawiany w dzień Wigilii w kącie domu, wystawiany też do sadu w celu zachowania urodzaju, do stodoły dla zapewnienia dostatku oraz na pole w celu uchronienia go od chwastów’, wiesło ‘łopata do wkładania do pieca chleba przygotowanego do pieczenia’, wywara ‘wąwóz’, żurok ‘naczynie służące do przygotowania zakwasu na barszcz’.