Omawiany obszar gwarowy wschodniej części Pogórza, czyli w większości dawnej ziemi bieckiej, pod względem etnograficznym jest zaliczany do terenu tzw. Pogórzan zachodnich, grupy etnograficznej, która od wschodu sąsiaduje z drugim odłamem Pogórzan – Pogórzanami wschodnimi (Pogórze Strzyżowskie, Dynowskie, Doły Jasielsko-Sanockie), a od zachodu – z Lachami sądeckimi.

Fotografie: Halina Karaś.

Strój ludowy Pogórzan zachodnich

W ziemi bieckiej nie zachowały się dobrze dawne stroje Pogórzan, gdyż już w I połowie XX wieku podlegały różnym zmianom i były często zastępowane strojem krakowskim. Obecnie stroje Pogórzan – wraz z modą na regionalizm, z podkreślaniem odrębności lokalnej – są upowszechniane przez zespoły folklorystyczne. Można je zobaczyć też w skansenach w Szymbarku koło Gorlic, w Sanoku lub w Sądeckim Parku Etnograficznym, w części dotyczącej Pogórzan. Strój Pogórzan był zróżnicowany, ale miał pewne cechy wspólne.

Strój męski

Ziemia biecka - strój męski Strój męski Pogórzan zachodnich. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - strój męski Stroje współczesnych zespołów regionalnych. Kapela Pana Mariana

Na strój męski składała się biała sukmana, czyli cuwa (dowód wpływów słowacko-węgierskich), oraz błękitna kamizelka. Zamiast cuwy upowszechniały się później płaszcze, oberoki czy też błękitne spencery. Latem noszono płóciennice (górnice) – białe płaszcze z cienkiego płótna lnianego. Głowy nakrywano magierką (zwano ją także krakowianką, krymką, żarnianką), tj. włóczkową czapką z białej wełny, a od święta noszono czarny filcowy kapelusz z szerokimi kaniami i niewielką zaokrągloną główką. Zimowym nakryciem głowy były wysokie czapki baranie – wścieklice. Spodnie letnie i codziennego użytku szyto z płótna zgrzebnego lnianego lub konopnego, a świąteczne – z sukna błękitnego, granatowego lub czarnego z czerwoną wypustką.

Strój kobiecy

Ziemia biecka - strój kobiecy Stroje kobiece Pogórzan zachodnich. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - strój kobiecy Strój młodej kobiety Ziemia biecka - strój kobiecy Gorsety. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - strój kobiecy Gorsety. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - strój kobiecy Chusty. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - strój kobiecy Stroje kobiece. Ze zbiorów Sądeckiego Parku Etnograficznego Ziemia biecka - strój kobiecy Stroje kobiece. Ze zbiorów Sądeckiego Parku Etnograficznego

Na strój kobiecy składały się następujące elementy: koszula z lnianego płótna (w dolnej części, tzw. nadołku, z gorszego zgrzebnego), fartuch, czyli spódnica marszczona w pasie, ozdobiona dołem białym haftem, z białą do tego zapaską, lub tzw. farbówka – z farbowanego płótna lnianego, albo wybijanka – z farbowanego płótna drukowanego w różne wzory, albo też tzw. tybetówka (z cienkiej materii wełnianej w kolorowe kwiaty). Do spódnic noszono zapaski białe lub kolorowe, a na koszule wkładano gorsety, silnie wycięte, sznurowane, zdobione drobnymi tackami, później także różnymi koralikami. Strój uzupełniały korale. Dziewczęta wplatały do nich i do warkoczy wstążki, a mężatki upinały chustki w czepiec. Na przełomie XIX i XX w. upowszechniły się wśród dziewcząt tybetówki – cienkie wełniane chustki z orientalnymi wzorami, a wśród mężatek – wełniane budrysówki. Jesienią i zimą noszono watowane kaftany i płaszcze z sukna niebieskiego lub granatowego (tzw. przyjaciółki, melizonki).

Kuchnia regionalna

Z zup najczęściej gotowano kiedyś barszcz na serwatce, żur z mąki owsianej, zimniocanka (kartoflanka), tzw. ukrop, czyli woda z miętą maszczona skwarkami, tj. spyrką (słoniną), różne zupy owocowe, głównie z suszonych owoców: śliwionka, jabconka, grusconka (ze śliw, jabłek, gruszek). Ze względu na rzadkie spożywanie mięsa odświętny charakter miał rosół.

Rozpowszechnione były kasze: pęcak (jedzony z mlekiem, ze śliwami, z maślanką lub serwatką), dziama albo paciara, czyli potrawa z drobnej kaszy pszennej lub mąki pszennej (najczęściej razowej), maszczona skwarkami lub jedzona z mlekiem. Inna regionalna potrawa z gęstej kaszy pszennej z suchymi śliwkami, jabłkami, gruszkami to tzw. pamuła. Z potraw mącznych częste były różnego typu kluski: drobione, kładzione (kładzioki), krajane, pierogi (z kapustą, ruskie, z serem, z owocami). Pieczono także – bezpośrednio na blasze bez tłuszczu – tzw. placki na prołzie, tj. na sodzie.

Podstawą wyżywienia były – oprócz potraw mącznych – jednak przede wszystkim ziemniaki, które jedzono z kwaśnym mlekiem, maślanką, ukropem, żurem, kapustą. Z ziemniaków tartych przygotowywano mordonie, kluski o podłużnym kształcie, które maszczono słoniną lub zalewano mlekiem. Smażono także placki ziemniaczane, które jadło się z zimnym mlekiem.

Powszechnie też, prawie codziennie, jedzono kapustę (przeważnie z ziemniakami), którą maszczono skwarkami, a w okresie postu, podobnie jak i inne potrawy, olejem lnianym. Częstym daniem był groch, bób, fasola (tzw. piechota). Mięso jedzono sporadycznie, zwłaszcza wtedy, gdy zabijano świnię, czyli przeważnie raz na rok. Słoninę (spyrkę) solono i trzymano w beczce. Robiono też kiszkę (kaszankę), sadło w błonie dobrze nasolone, które dzięki temu przechowywano dość długo.

A co przeważnie gotowali kiedyś na wsi? O B^łoże, downiyj. Kapusta z grochym, b^łób i śmiyntanom było p^ło… pomaszczone tyn b^łobek, a do tyj kapusty tyz sie piychotke g^łotowało, takom ciymnóm, rozcierało sie, bo sie w osobnym gorcku ugotowało do tyj kapustki i jakóm kość sie władowało, jak sie miało, a jag_nie miało sie… To i kapusty nie było. Kapusta była mascono grochem. No i kluski były gotowane na mle^yku i takie skwarckami, słoninóm mascone było.

A jak zabili świnię, to co robili i gdzie później to trzymali? A no chyba sło^unine nasolali i kładli do becki. I to sie jem utrzymywało. A k^ło… z k^łościami to nie wiym, gotowali. Mieli juz takom becułke i to nasolili tyż nakładli, no i p^łotym brali do kapusty, do czego, do zupy. Jak tom chcieli to wypłukali to z ty soli, bo to nasolone było, to sie nie zepsuło. No i robili takie sadło. Tyż z takik błón. No ta świnia miała taką błóne z jednej strony i z drugiyj, no to tak sie składało i tworzyło sie taki jak bochenek chleba. I zszywało sie to dratwą wkoło, wkoło i naso^ulone było i położo^une było na wieku od ty… od dziyzki, co sie chlyb piekło. I to sie samo nasoliło, nasoliło i to było bardzo dobre, jo to lubiałam se ukrajać taką krómecusie ciyniutkom i położydź_na chlyb_i zjeść. A dziś bym nie jadła.

Pamiyntóm, jako dziecko… Było w kómorze na dzi… na dziyżce… Nie na dziyżce ino w tym… na nieckach, takie były malutkie kisecki, malutkie, malutkie. A to idź ta krowóm dej zryć. No to jo piyrsze słam do kóm^łory p^ło te kisecke, a wcześni już se przyszykowała krómke chleba. Ani brzuh_nie boloł, ani nidz_a dzisioj? b^ło^ub jak był p^łosadzony, to tak duzo było chroboków.

Dom i jego wyposażenie

Chołpy (czyli chałupy, domy) na Pogórzu budowano z bali drewnianych, a szpary utykano mchem. Dachy wykonywano ze słomy, układając je ze specjalnie przygotowanych kicek. Chaty bielono przeważnie wapnem z rozmieszaną farbą niebieską Chołpa składała się przeważnie z sieni, komory, kuchni, dawniej nazywanej piekarnią, i izby. Jeszcze w latach międzywojennych można było spotkać chołpy dymne, gdzie dym rozchodził się po wnętrzu chaty. Nierzadkie były też chołpy, gdzie trzymano także zwierzęta. W sieni zwykle znajdował się kurnik.

Ziemia biecka - dom Chałupa i w głębi krzyż przydrożny. Sądecki Park Etnograficzny Ziemia biecka - dom Chałupa z ogródkiem. Sądecki Park Etnograficzny Ziemia biecka - dom Chałupy pogórzańskie. Sądecki Park Etnograficzny Ziemia biecka - dom Typowa chałupa pogórzańska. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - dom Zamożna chata pogórzańska. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - dom Fragment chaty. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - dom Budynek gospodarczy. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - dom Budynek gospodarczy. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - dom Drzwi na skobel w sieni Ziemia biecka - dom Kurnik w sieni Ziemia biecka - dom Wnętrze kuchni. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - dom Fragment kuchni z piecem. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - dom Kąt kuchni z wyposażeniem. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - dom Piec. Garnki. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - dom Piec. Garnki. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - dom Piec. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - dom Łyżnik (wiśnik). Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - dom Naczynia drewniane. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - dom Różne naczynia kuchenne. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - dom Niecki. Ze zbiorďż˝w skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - dom Dawna kuchnia z nolepą i kapą w Sitnicy. Ziemia biecka - dom Dawna kuchnia z nolepą i kapą w Sitnicy. Ziemia biecka - dom Szafa ścienna w kuchni w Sitnicy

W kuchni przeważnie był piec z nolepą, kapa nad kuchnią, obok kuchni na ścianie wisiał łyznik na łyżki, chochle, miski, a w zamożniejszych domach był kredens na naczynia kuchenne. Gotowano w dużych garnkach żeliwnych, tzw. zeleźniokach, saganach. Umieszczano je na dynarku.

Ziemia biecka - izba Fragment izby. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - izba Łóżko w izbie. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - izba Obrazy Najśw. Serca Pana Jezusa i Serca Maryi. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - izba Ozdobna szafa w izbie. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - izba Pająk. Skansen w Szymbarku. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - izba Ściana ze świętymi obrazami. Skansen w Szymbarku Ziemia biecka - izba Ślubanek. Ze zbiorów Muzeum Pszczelarstwa w Stróżach Ziemia biecka - izba Wnętrze ślubanka. Ze zbiorów Muzeum Pszczelarstwa w Stróżach Ziemia biecka - izba Makatka nad łóżkiem

W izbie na ścianach znajdowały się obrazy świętych, zawsze obok siebie obraz Najświętszego Serca Pana Jezusa i obraz Najświętszego Serca Maryi, a także inne obrazy o treści religijnej, które dekorowano kwiatami z bibuły. Do spania były łóżka drewniane lub tzw. ślubanki, czyli ławy drewniane ze skrzynią. W dzień służyły do siedzenia, w nocy podnoszono wierzch, a w środku był siennik, na którym się spało.

Prace domowe

Wodę nosiło się ze studni, najpierw ze studni z żurawiem, a później już ze studni na korbę, albo w jednym wiadrze, albo na nosokach.

O studni z żurawiem opowiada p. Irena Ciećko z Sitnicy.

A studnia z żurawiem jeszcze była? To była u nos, była. Ale niedowno.

Jak ona wyglądała? A żyraw [!] to tak wyglądo. Wbijo sie taki duży koł z takiym… takiym ^łotworkiym, jak gdyby taki było drzewo, przewiercane było czymś, no… świderkiym, i do tego takie wielkie, długochne drzewo sie wkładało, do tego, i tam tyz sie to drzewo prze… było przebite świderkiem przewiercane, i drut, i to na tym drucie to chodziło. No i zaraz tako długochno tyka z takim uchwytym na k^ło^ujcu, co sie przyczepiało wiadro, no i to za to wiadro sie cióⁿgło, to tyn żyraw sie nacióⁿgoł i do studnie, a jak to to cióⁿgnół do góry, bo na kóńcu u tego drzewa był przywiuⁿzany kamiyj. I tyn kamiyj troche pómogoł wiadro w^łody wyciągnąć.

O pracach domowych – praniu i prasowaniu opowiada Irena Ciećko z Sitnicy.

A później łachy jak się prało? Normalnie we w^łodzie, we w^łodzie sie juz prało.

Ziemia biecka - prace domowe Studnia na korbę w Sitnicy Ziemia biecka - prace domowe Nosoki do noszenia wody Ziemia biecka - prace domowe Procka Ziemia biecka - prace domowe Weronika Karaś pokazuje prockę Ziemia biecka - prace domowe Dawne żelazko Ziemia biecka - prace domowe Dawne żelazko Ziemia biecka - prace domowe Żelazko, naczynia. Ze zbiorów Sądeckiego Parku Etnograficznego

Opowiedzcie o tej desce, co do prania służyła. Jak prać. We wodzie, ale jak? No i we wodzie, no i to tak sie ryⁿkami szuwało po tyj… po tyj desce tym materiałem i to sie tak tak prało. A jak się ta deska nazywała? No tego to nie powiym. A to chyba proczka? Chyba proczka. No bo to jest to to to było takie małe, ale to takie twardsze to na tyj drugiyj desce prali. Tyz chyba proczka była. To taka była decha i na nogah_^łoparli takie buły zwyrzynane takie cioły [?]. Na tym to tak prali, to tak tarli, tarli, tarli.

A jakiegoś mydła używali? Mydła używali to tego… Mydło używali. Niy mydła ino sody. A, sode do tego używali. To to pio… to pewnie ta soda bie^yliła. ^łOdgryzała te wszystkie takie kólory ciymne. To pewna… To tak, no nie widziałam.

A czym prasowali? Zelozkiem. A żelozkiem prasowali, a żelo… do żelozka napolili drzewnego wyngla i ten wyngiel kładli do tego żelozka, i to sie tag_nagrzewało i tym prasowali. Jak troszke ten ^łogiyj przygasał, to huśtali i rozrobiali w tym żelozku to… ten ^łogiyj, grzoło i dali prasowali.

To jak to żelozko nazywali? Z czym? Żylozko normalnie.

A „z duszą” nie gadali? A my my miały na… tylko na wyⁿgiel, a ^ło duży [!] to jo nie widziałam takiego. Na dusze to pewnie było takie… jak sie na… ^łotwierane i nagrze^ywali taki kawołek żelaza. Takie cosi, to była ta dusza do tego żelozka, ale jo tego nie pamiyntom. My że go… pamiyntom na wę^ygiel drzewny na przykład ^ło.

To maglorka, to jak to wyglądało ta maglorka do prasowania łachmanów? No to ukrę^ycili ten… na kołek te szmate jaką tam mieli, na ławke i wio… I tak chyba tak turlilikali [?] I pokręcili tym, przykryli tom deskóm i wio, i wio! Jak przejechali, to wracali i znów to samo. I sie tag_nawijało widocznie samo ^łod siebie, z jednego kóńca na drugi kóniec. Na okręgło było.

Tradycyjne zajęcia (zawody)

Rolnictwo (dawne narzędzia)

Podstawą utrzymania Pogórzan zachodnich było rolnictwo, mało dochodowe ze względu na słabe gleby i zazwyczaj niewielkie gospodarstwa (w większości kilkuhektarowe).

Do dawnych narzędzi rolniczych, dziś już nieużywanych lub używanych rzadko w związku z mechanizacją rolnictwa, oraz różnych narzędzi gospodarczych, zaliczyć można m.in. następujące:

Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Pług konny do orki Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Pług konny pokazuje Stanisław Karaś Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Jan Karaś pokazuje płuzek konny Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Płuzek konny do oborywania ziemniaków Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Jan Karaś prezentuje radło do radlenia ziemniaków Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Radło Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Sierpy w sieni w domu I. Ciećko w Sitnicy Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Cepy przedstawia Anna Dutka z Bugaja Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Cepy przedstawia Anna Dutka z Bugaja Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Młynek do mielenia zboża. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Rajtok do przesiewania mąki Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Sieczkarnia. Jak się robi sieczkę pokazuje Jolanta Janusz Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Wogę do siana prezentują Stanisława Wszołek i Jan Karaś Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Rymarzski stół prezentuje Stanisława Wszołek Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Jan Karaś pokazuje, jak się robiło pasy Ziemia biecka - narzędzia gospodarcze Bobka do klepania kosy

O brusie opowiada Irena Ciećko z Sitnicy.

Ziemia biecka - brus Brus do ostrzenia Ziemia biecka - brus Brus do ostrzenia Ziemia biecka - brus Irena Ciećko pokazuje, jak się ostrzyło na brusie

Bruz_no to jest tako… Ma śtyry nogi przybite do do… do takiego drzewa, przez środek jest tyz z drewna wytocune takie dziurki, do tych dziurek sie wkłado takie bolce, a do teg^ło nabijo sie te ko^ułk^ło takie wykute z tego… no… z kamienia. I na tem sie dopiyro, do tego sie dokładało k^łorbe, k^łorbkó sie ^łobracało i sie ^łoszczyło. Siekiyry, noże, m^łotyki tyż. Nawed_jo i raz_^łoszczyłam siyrp, bo był tympu [!]. Takie noże, co sie używo do kuchnie. Co inne no to… Wszystko sie robiło. A jeszcze pod sp^łodym do tegó, żeby była… wilgny tyn kamiyń, to juz był taki wykuty z dżewa takie kórytk^ło. A do tego kórytka sie nalywało w^łode, a kórytko sie p^łodpinało p^łod te srogi z tych tych dechów, no jak to sie nazywało, z tych dżew takie były te srogi zrobióne, to tam sie podpinało i sie ^łobracało i ko^ułko [!] było zawsze mokre a to sie ^łoszczyło.

To „brus” nazywali? To sie nazywali brus, tak, brus.

Pszczelarstwo

Ziemia biecka - zawody Muzeum Pszczelarstwa w Stróżach Ziemia biecka - zawody Zabytkowe ule. Zbiory Muzeum Pszczelarstwa w Stróżach Ziemia biecka - zawody Zabytkowe ule. Zbiory Muzeum Pszczelarstwa w Stróżach Ziemia biecka - zawody Zabytkowe ule. Zbiory Muzeum Pszczelarstwa w Stróżach

Jednym ze źródeł utrzymania Pogórzan była hodowla pszczół. Pszczelarstwo rozwijał się tu prężnie, a przydomowe pasieki były zjawiskiem pospolitym. Powszechnie występowały w nich ule kłodowe dłubane z jednego pnia sosnowego, wierzbowego, rzadziej bukowego, później tzw. dzierżony, czyli ule skrzynowe. Ule kłodowe często rzeźbiono w kształcie ludzi i zwierząt, co miało chronić pszczoły od skutków „złego spojrzenia”, które zatrzymywało się na zewnątrz, czyli na rzeźbie. Liczne zabytkowe ule z terenu całej Polski gromadzi dziś Muzeum Pszczelarstwa w Stróżach koło Gorlic.

Tkactwo

Ziemia biecka - tkactwo Ciakacka do lnu Ziemia biecka - tkactwo Ciakackę przentują Sanisława Wszołek i Weronika Karaś Ziemia biecka - tkactwo Szczotka do lnu Ziemia biecka - tkactwo Warsztat tkacki. Maria Filas, tkaczka z Bobowej, na pokazie w Binarowej Ziemia biecka - tkactwo Warsztat tkacki. Maria Filas, tkaczka z Bobowej, na pokazie w Binarowej Ziemia biecka - tkactwo Warsztat tkacki. Maria Filas, tkaczka z Bobowej, na pokazie w Binarowej Ziemia biecka - tkactwo Warsztat tkacki. Maria Filas, tkaczka z Bobowej, na pokazie w Binarowej

Oprócz rolnictwa źródłem utrzymania się Pogórzan było rzemiosło wiejskie, przede wszystkim tkactwo, którego ważnymi ośrodkami były zarówno miasta (Biecz, Gorlice), jak i wsie (Libusza, Sękowa, Siary, Olszyny, Rzepiennik, Szymbark). Tkacze, zwani tu knopami, przetrwali do połowy XX wieku, zwłaszcza w Sękowej, Mszance, w Łużnej (w innych wsiach było ich mniej, np. w Rożnowicach było 5 warsztatów tkackich, w Racławicach – 4). Podstawą tkactwa była rozpowszechniona kiedyś na Pogórzu uprawa lnu i konopi.

Koronkarstwo

Ziemia biecka - koronkarstwo Jak się wyrabia koronkę klockową Ziemia biecka - koronkarstwo Koronczarka z Bobowej Maria Sikorska na pokazie w Binarowej Ziemia biecka - koronkarstwo Koronczarka z Bobowej Maria Sikorska na pokazie w Binarowej Ziemia biecka - koronkarstwo Koronczarka z Bobowej Maria Sikorska na pokazie w Binarowej Ziemia biecka - koronkarstwo Koronki wykonane przez Marię Sikorską Ziemia biecka - koronkarstwo Koronki wykonane przez Marię Sikorską Ziemia biecka - koronkarstwo Koronki wykonane przez Marię Sikorską Ziemia biecka - koronkarstwo Koronki wykonane przez Marię Sikorską

W Bobowej i w kilku wsiach okolicznych (Siedliska, Sędziszów) rozpowszechniło się na początku XX wieku koronkarstwo. Do dziś Bobowa słynie z wyrobu tzw. koronek klockowych i organizowanych tu międzynarodowych festiwali koronki klockowej. Od 1899 roku w Bobowej działa szkoła koronkarska. Po II wojnie światowej ośrodek koronkarski w Bobowej bardzo się rozwinął, a koronkarki zrzeszały się w spółdzielni należącej do Związku Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego. Na Pogórzu rozwijało się też hafciarstwo. Haftowano chusty czepcowe, fartuchy i zapaski.

Koszykarstwo i kowalstwo

Ziemia biecka - korszykarstwo Kazimierz Stachurski, koszykarz z Pielgrzymki k. Jasła, na pokazie w Binarowej Ziemia biecka - korszykarstwo Kazimierz Stachurski, koszykarz z Pielgrzymki k. Jasła, na pokazie w Binarowej Ziemia biecka - korszykarstwo Wyroby koszykarskie Kazimierza Stachurskiego Ziemia biecka - korszykarstwo Wyroby koszykarskie Kazimierza Stachurskiego Ziemia biecka - korszykarstwo Wyroby koszykarskie Kazimierza Stachurskiego Ziemia biecka - korszykarstwo Wyroby koszykarskie Kazimierza Stachurskiego Ziemia biecka - korszykarstwo Wyroby koszykarskie Kazimierza Stachurskiego Ziemia biecka - korszykarstwo Wyroby koszykarskie Kazimierza Stachurskiego

Rozpowszechnione był koszykarstwo, zwłaszcza w Olszynach i wsiach w okolicach Biecza, gdzie wykonywano je na sprzedaż na jarmarkach. Różne wyroby: kosze, koszyki, opołki, przedmioty gospodarstwa domowego wyplatano z wikliny, leszczyny, korzeni świerkowych, sosnowych czy jałowca.

Prawie w każdej wsi była kuźnia, a większych nawet było ich kilka, np. w Olszynach działało ich aż 10. Kowale nie tylko podkuwali konie i naprawiali narzędzia żelazne, ale także niektórzy byli znani z ich wyrobu, np. w Turzy i Olszynach wyrabiali sierpy cieszące się duzym powodzeniem. Wykonywali także ozdobne przedmioty związane z budownictwem, np. piękne kute zawiasy do dzrwi, zamki zapadkowe z ozdobnymi wykładkami, piękne kute kratki w okienkach komór (np. w Moszczenicy, Rożnowicach, Rzepienniku Suchym).

Rozwijało się tu także garncarstwo, bednarstwo, stolarstwo, ciesielstwo, kołodziejstwo itp.

Obrzędowość doroczna

Wigilia

Wigilia Bożego Narodzenia zwana Wilią lub Wiliją podobnie jak w wielu innych regionach Polski była dniem wróżb i przepowiedni. Sądzono np., że jak ktoś w tym dniu się zachowuje w dzień wigilijny, tak będzie się zachowywał cały rok. Uroczyście przygotowywano wieczerzę wigilijną, którą zaczynano wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdy – wieczerniczki. Przy stole zawsze zostawano miejsce wolne dla „podróżnego”. W trakcie wieczerzy wszyscy uważali, by ich cień padał na ścianę, gdyż panowało przekonanie, że jeśli ktoś nie widział swojego cienia, to umrze w ciągu następnego roku.

Tradycyjnie wieczerza powinna się składać z 7, 9 lub 12 potraw i to z wszystkiego po trchu, żeby się wszystko w przyszłym roku darzyło. Zestaw potraw wigilijnych nieco się różnił w poszczególnych wsiach. Wszędzie jednak typowym daniem był żur z owsianej mąki z suszonymi grzybami i ziemniakami, kapusta z grochem lub z grzybami, często kluski z makiem oraz kompot z suszonych owoców.

Strojenie choinki to zwyczaj późny, przejęty z miasta (i niepolski). Wcześniej zawieszano jedynie u sufitu (powały) gałązkę jedliny – podłaźniczkę lub wierzchołek jodełki zawieszony szczytem w dół. Przystrajano ją wycinankami z opłatka i kolorowymi papierkami.

Na początku wieczerzy łamano się opłatkiem, opłatek kolorowy zanoszono też zwierzętom do stajni. Resztki wigilijnych potraw składano do jednego naczynia i w dniu św. Szczepana dawano bydłu do zjedzenia.

Po wieczerzy wigilijnej panny wróżyły, czy wyjdą w tym roku za mąż. Popularne było liczenie kołków w płocie (jeśli do pary, to wyjdzie szybko za maż) lub nadsłuchiwanie, skąd pies zaszczeka, to stamtąd przyjdzie kawaler.

Boże Narodzenie

W drugi dzień świąt Bożego Narodzenia na św. Szczepana kawalerowie odwiedzali rano chaty swoich dziewcząt na tzw. śmiecie. Gdy izba była zamieciona, to wtedy narzeczony stawiał wódkę i gościł wszystkich, ale gdy zastał śmieci, wówczas panna musiała się wykupywać i stawiać napitek. Uznawano to ogólnie za złą wróżbę dla przyszłej żony i matki, a nieraz taka sytuacja stawała się powodem rozejścia się narzeczonych.

W Nowy Rok wcześnie rano chodzili po wsiach chłopcy – scodroki z życzeniami, a po nich droby – kawalerowie pookręcani powrósłami w wysokich czapkach słomianych na głowach i też składali życzenia.

W okresie Bożego Narodzenia do Matki Boskiej Gromnicznej chodziły też po wsiach dzieci z gwiazdą, śpiewając kolędy, oraz grupy poprzebieranych osób z turoniem, kobyłką lub tzw. Herody. O tych zwyczajach bożonarodzeniowych opowiada Józefa Rąpała z Olszyn:

A jak przysło tak juz po wie… po po świyntach, po B^łożym Narodzeniu to, to by^uły turonie, koby^ułki i Herody, to my ch^łodziuły na Herody, na koby^ułki, tańcowało sie, to sie hulało, hulało sie no i śpiywało sie, wesoło by^uło. A koby^ułka to była tako: chłop mioł ^łopołke, dziurawo, wloz do ty ^łopołki, by^uło kapom ^łod… z łóżka nadkryto ta ^łopołka, a chłop siedzioł dopiyro tam na łuji dopiyro. Kój by^uł taki zrobióny taki głowa k^ło… z k^łónia no i to tak wyglądało jak k^łój. To by^uła koby^ułka. No ji jeździuł na^łokoło w dómu i… P^łoganioł te dziewcynta jak by^uły dzie. Stoły w kącie, to ich wyścig^łowoł. Nie, tak śli, jak ktosi ich zaprosiuł, no to cza by^uło, wiym, cosi zjeś dać, g^łorzołki dać jim wypić no to dopiyro sie uciesyli, bo jak sie ta koby^ułka skońcy^uła, to wyjechoł na ty koby^ułce, na p^łole, dopiyro sie wrócili i by^uło jakiesi granie, jakosi harmonia by^uła i i do tego bymbyn i i sie hulało. A na Nowy Rok to droby chłodziuły, aj stwuuuuł. Nieroz to tak przysło drobów, ^łowinie^yntych w słóme, ze nawet wcale nie p^łoznoł. Zrobiuł se dziure, tu, dzie mioł buzie, zeby mioł co se wypić, dobrze wloć. A tak to nie p^łoznoł droba, kto to jes. B^ło to by^uło tak jak wiunga słómy, zawiniynto. Tak w całości ^łobtulony by^uł tak, a jak nie to takie mniyjse chłopy, takie dzie… sk^łuty to śli, no to ^łoni mieli copki takie zrobióne ze słómy, takie z wark^łocami, takie splecióne. To takie copki to jo umie plyś nawet, bom, nierozem, jeszcze jak Staszek by^uł mały, tom mu zrobiła tako copka i p^łosed po drobsku. No. Wylyźcie na po^ułke, zdymcie mi gómółke, m^łoja pani g^łospodyni aj stwuuuuł. Wylyźcie na faske, zdymcie mi kiełbaske, m^łoja pani g^łospodyni aj stwuuuuł. Byli my tu u Mikruta, Mikrut siado na k^łoguta, a Mikrutka go łaje ty głuptasie, ty. Przyśpiywki tyz by^uły, ale to cłowiek se nie pamiynto juz tak teg^ło wszyskieg^ło co to by^uło. B^ło jak sie by^uło młodym to sie ch^łodziło i to sie wszysko widziało i słysało i kazdy wiedzioł wszysk^ło.

Wielki Czwartek

Ciekawym zwyczajem rozpowszechnionym na Pogórzu w XIX wieku jest tzw. „palenie Judasza” w Wielki Czwartek. Wieczorem robiono ze słomy i szmat kukłę przedstawiającą Judasza, którą spalano po dokonaniu nad nim sądu. Zwyczaj ten zachował się do dziś w wielu wsiach w nieco innej formie – palenia ognisk w ten dzień wieczorem, przy czym pali się wówczas wszystkie śmieci z gospodarstwa po porządkach wielkanocnych.

Obrzędowość rodzinna

Ciąża, poród, małe dzieci

Wiele zwyczajów wiązało się z ciążą, porodem i niemowlętami. W ciąży należało unikać „zapatrzenia się” czy to na jakiegoś człowieka, czy na zwierzę, bo dziecko mogłoby odziedziczyć ten wygląd. Sądzono też, że jeżeli kobieta ciężarna przestraszy się myszy, to dziecko będzie miało na ciele owłosione znamię, a jeśli ognia –

Ziemia biecka - małe dzieci Kołyska. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku Ziemia biecka - małe dzieci Koń na biegunach. Ze zbiorów skansenu w Szymbarku

to na twarzy dziecka pojawi się czerwona plama. Jeżeli kobieta w ciąży patrzy przez uchylone drzwi, to dziecko urodzi się zezowate. Nie powinna przechodzić przez powrozy, bo dziecko mogłoby się udusić podczas porodu. Należało też unikać siadania na pniaku (dziecko będzie miało dużą główkę) i na progu (będą trudności z porodem).

Kobieta rodząca powinna mieć przy sobie gałązkę dziurawca, żeby bogina lub mamuna nie odmieniła jej dziecka. Żeby odstraszyć ją, sporządzano lalki, które zawieszano u drzwi, a wówczas odchodziła urażona.

O zwyczajach związanych z małymi dziećmi opowiada Barbara Karaś z Bugaja następująco:

Jak dziecko sie urodziło, no to takom b^łogine robili, ze smot takom lalke i przybijali nad drzwiami, żeby b^łoginy nie cycały. Jo nie wiym, co to. No i i takie różne różne były, no. A dziecko tak straśnie me^yncyli. Rynce, nogi tak musiały być ^łowijace^ym tak ^łowiniynte, że było, nie miało ruchu dziecko ani runk ani nóg ino takie było. Nie wiym, jak te dzieci wyczymywały. Jeszcze m^łoja bratowo, jesce tak p^łowijała. To były powijaki takie. M^łoja bratowo jesce powijała te, te dzieci tak tym. Tak powijała, jaz sk^łoda było tego dziecka tak. Jedne pieluche p^łod tyłek i rynke p^łod tyłek, i drugom, i tu nogi ^łobydwie razem i sp^łowijała, takie było twarde jakby kawołek czegoś. Jak to dziecko wyczymało, to nie wiym. Jesce m^łoja bratowo powijała, to pamiyntom.

Chrzest

Do chrztu nieśli dziecko kumowie – rodzice chrzestni, czyli krzesnołojciec i krzesnomatka, którzy cieszyli się wielkim szacunkiem rodziny i później chrześniaków. Do chrztu należało nieść dziecko na prawej ręce, żeby nie było mańkutem, a do powijaka wkładano „na szczęście” pieniądze.

Wierzenia i przesądy

Świat dawnych wierzeń i wyobrażeń jest dziś już trudny do zrekonstruowania. Większość wierzeń przetrwała w postaci zniekształconej, a niektóre jedynie w pamięci najstarszych mieszkańców, choć dziś rzadko są traktowane poważnie.

Wierzono powszechnie w istnienie zjaw, dobrych duchów i złych – demonów, które wyobrażano sobie różnie, np. wodnego demona – topielca pod postacią nagiego młodzieńca (Rożnowice, Rzepiennik Biskupi). Głównym jego celem było zwabianie ludzi w niebezpieczne miejsca do wody i topienie ich. W pobliżu wody mieszkały też boginy, które wyobrażano sobie jako stare, brzydkie baby (Rożnowice, Ostrusza) lub jako kobiety malutkie i tłuste (Kobylanka) czy też jako młode dziewczyny o jasnych włosach (Grudna, Polna). Powszechnie sądzono, że przychodziły one do chat i szkodziły położnicom, powodując choroby lub „odmieniając” niemowlęta.

Duchy podobne do bogin, często z nimi mylone, to mamuny, które zamieniały młodym matkom dzieci. Aby ustrzec się przed nimi, zalecano trzymać pod poduszką święcone ziele, a niemowlęciu zakładano na szyję różaniec lub medalik. W niektórych wsiach, o czym opowiadała Barbara Karaś, odstraszano boginy lub mamuny, robiąc z drewna lub ze szmat lalkę i przybijając ją nad drzwiami.

Wiele miejsca w wierzeniach ludowych zajmowali ludzie, którym przypisywano moc czarodziejską. Za główne zajęcie czarownic uważano odbieranie mleka krowom, sprowadzanie zarazy na bydło czy rzucanie uroków na ludzi. Z podejrzeniem o czary mogła się spotkać każda kobieta. Sądzono np., że można zaczarować krowę „na odległość”, podchodząc do zagrody i wypowiadając stosowne zaklęcie lub urzekając wzrokiem, albo pożyczając jakiś przedmiot związany z gospodarstwem domowym wtedy, gdy ocieliła się tam krowa. Krowy w wyniku tego natychmiast traciły mleko. Krowa zaczarowana przestawała się doić lub dawała mleko podobne do rzadkiego ciasta czy zmieszane z krwią. Istniało wiele sposobów chroniących krowy przed skutkami zaczarowania, np. kadzono je dymem ze święconych ziół, czasem zmieszanych z woskiem i dziegciem. Gotowano w nowym nieużywanym garnku „zepsute” mleko z dodatkiem gwoździ lub szpilek (Olszyny, Rożnowice) lub lano krwiste mleko na rozżarzoną podkowę (Olszyny). Przyprawiało to czarownicę o nieznośne bóle, więc musiała przyjść do takiego domu pod jakimś pretekstem, a wówczas żądano „naprawienia” mleka. Do dziś można usłyszeć jeszcze wiele opowieści o czarach. Oto przykładowe opowiadanie Barbary Karaś z Bugaja.

Jej, jak wierzyli w cary. Tak w cary wierzyli, że, że by sie byli ludzie wnet pobili, że jeden drugie^ymu caruje. Carów wcale nie było, ino takie ludzie byli zacofane. Takie byli zacofane… Tu jedna to jeszcze za moich casów ch^łoćkiedy przych^łodziła i i i godała tak, że ktosik ji scarowoł krowe, bo nie daje mlyka dużo, ino mało. A powinna wiyncy dawać. A jo ji godom tak: dej ji lepi zjeś, to i krowa mlyka do. E nie, bo ktosi mi caruje i caruje i… No i ch^łodziuł taki chłop po chołpak downi, co tyż cyganiuł, że ^łon umi ^łodcarować. I tak ch^łodziuł i „nie caruje wom kto mlyka?” A caruje, caruje. Ano, no poszed tam dziesik dali i ch^łodziuł, ano caruje. No to wiycie co? W nocy, ^ło pónocy weźcie maśnicke i róbcie masło. A w tamtym domu naprzeciw znowu powiedzioł: w nocy ^ło pónocy weźcie maśnicke, róbcie masło. No i te dwie baby wstały, w nocy ^ło pónocy robiom masło. O, to tamta mi caruje, a tamta znowu o, to ta mi caruje. Tak straśnie sie kłóciły, że sie az pobiły. Tak w cary wierzyli.

Źródła:

Nad rzeką Ropą, t. II, Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Zofia Żarnecka, Kraków 1965, stąd artykuły: Maria Brylak, Wierzenia i przesądy, Maria Grybel, Jan Madzik, Bartnictwo i pszczelarstwo, Roman Reinfuss, Zajęcia pozarolnicze, Alfred Wacławski, Pożywienie ludowe, Adam Wójcik, Strój Pogórzan, Adam Wójcik, Zwyczaje doroczne Pogórzan, Adam Wójcik, Zwyczaje rodzinne Pogórzan.

Ziemia biecka. Lud polski w powiatach gorlickim i grybowskim, Praca zbiorowa pod red. Seweryna Udzieli napisana w latach 1889-1895, wydana z rękopisu, Nowy Sącz 1994.